اواخر سال 1389 مقاله ای با عنوان “پیشگویی زلزله مرگبار بعدی ایران (مقاله ای نه چندان جدی!)” در سیویلتکت منتشر شد که در آن در حکم تحلیلی آماری (و البته برای تاکید مجددا غیر علمی) مناطقی بر روی نقشه ایران مشخص شد که احتمال زلزله آنها در سال 1396 وجود دارد. متاسفانه بعد از 7 سال تصادفا در نزدیکی یکی از مکانهای مشخص شده – کرمانشاه – زلزله فجیعی رخ داد که جان بسیاری از هموطنان رو گرفت. و البته از چند روز پیش زلزله های کوچکتری در کرمان رخ داد (و همچنان ادامه دارد) که جای نگرانی دارد. تصویر زیر زلزله های اخیر ایران که بزرگتر از 4 ریشتر هستند را نشان میدهد (وبسایت مرکز لرزه نگاری کشور)

خیلی از دوستان عزیز نظرات خود را مبنی بر پیشگویی صحیح زلزله و درخواست برای نوشتن مقاله بعدی ثبت کردند که علارقم تشکر از این دوستان باید تاکید کنم امکان پیشگویی زلزله حتی تا چند ساعت قبل از آن نیز غیر ممکن است چه برسد به چند سال!  همانطور که در مقاله ذکر شده تاکید شده بود این پیشگویی علمی نبوده و تنها به منظور افزایش آگاهی در مورد وقوع زلزله نوشته شده بود تا شاید تلنگری باشد که بیشتر به این خطر نهفته فکر کنیم.

میتوان احتمال وقوع زلزله را در نقاط گسلی و زلزله خیز بیشتر دانست ولی اینکه دقیقا در کدام محل و چه موقع رخ میدهد در حال حاضر غیر ممکن است. زیرا بدین منظور انالیز بسیار دقیق از عمق پوسته کره زمین نیاز است که حداقل با تکنولوژی امروزه غیر ممکن است. یک مورد از اخطار به موقع زلزله را میتوان زلزله ژاپن در سال 2011 دانست که محل اپیسنتر زلزله (مرکز زلزله) حدودا 350 کیلومتر از توکیو فاصله داشت و اس ام اس ها و توئیتهای مردمی باعث شد تا ساکنین توکیو تقریبا یک دقیقه قبل از رسیدن زلزله از آن مطلع شوند. که البته همین یک دقیقه در این شرایط میتواند فرق بین مرگ و زندگی باشد. این موضوع باعث شده است که کشورهای زلزله خیز به فکر راهکارهای مخابراتی برای اخطار سریع در مورد زلزله باشند.

همانطور که در مقاله های پیشین گفته شده بود با هر زلزله بزرگ در ایران نگارشی به آیین نامه لرزه ای زده میشود اما کنترل اجرایی آن هنوز به سطح قابل قبولی نرسیده است. و البته اگر به زلزله های پیشین نگاه کنیم اکثر خسارات برای شهرستانها و روستاهای کوچک است که شاید توجه کمتری به امنیت سازه ای میشود.

 

در واقع مقاومسازی در مقابل زلزله را باید در حکم بیمه دید. شاید در زمان امنیت به نظر کاری بیهوده برسد اما در زمان فاجعه ارزش واقعی آن دیده میشود.

 

در این مقاله میخواهیم با زبان ساده بیشتر با زلزله آشنا شویم و خطر زلزله در ایران را یکبار دیگر مرور کنیم. اینبار از کلمه پیشگویی استفاده نمیکنم و سعی میکنم تنها در حکم روشنسازی اطلاعات علمی را مورد بررسی قرار بدهم.

زلزله چرا رخ میدهد؟

زلزله زمانی رخ میدهد که بلوکهای عظیم پوسته زمین (به نام صفحات تکتونیکی) به یکدیگر فشار آورده و در نهایت باعث تخلیه انرژی عظیمی میشوند.این پوسته ها بر روی گوشته نیمه مذاب کره زمین به نوعی شناور هستند و در طی میلیونها سال مدام با یکدیگر اصطکاک دارند. تصویر زیر صفحات تکتونیکی را نشان میدهد.

 

در واقع هر کدام از بخشهای رنگی تصویر بالا یک صفحه تکتونیکی است. به مکانهایی که دو صفحه تکتونیکی با یکدیگر در تماسند گسل میگویند. در محل گسلها امکان وقوع زلزله بالا تر از بخشهای دیگر است. در گسلها دو نوع حرکت صفحه ای مشاهده میشود. حرکت دو صفحه بر روی یکدیگر ( به سمت بیرون از مرکز زمین) و حرکت دو صفحه به زیر یکدیگر (به سمت مرکز زمین). حالت اول باعث شکل گرفتن سلسله کوه ها شده و حالت دوم باعث شکل گرفتن دره های عمیق زیر اقیانوسی میشود.

برای تجسم وقوع زلزله بین دو صفحه دو کلوخ خاکی را تصور کنید که در دو دستان خود نگه داشتید. آنها را به هم نزدیک کنید و آهسته آهسته به یکدیگر فشار دهید و این فشار را افزایش دهید. با فشار کافی خواهید دید یکی یا هر دوی این کلوخ ها خورد شده و باعث آزاد شدن همان انرژی میشود که در مقیاس کره زمین آن را زمین لرزه مینامیم.

 

اما هنوز به این سادگی نیست! این تنها زلزله در محل گسلها را توضیح میدهد. اما نوع دیگر زلزله وجود دارد که در وسط صفجات تکتونیکی رخ میدهد. زمانی که دو صفحه با یکدیگر اصطکاک پیدا میکنند تنش بین این دو صفحه باعث میشود یکی از صفحات در ناحیه دیگری از آن دچار شکستگی شود. برای تجسم این نوع زلزله دو کتاب جلد کاغذی را در دستان خود بگیرید و از سمت صحافی شده آنها را به یکدیگر فشار دهید. با فشار کافی خواهید دید کتابها از وسط خم میشوند. این نشان دهنده محلی است که تمایل به شکستگی دارد.

اگر مجددا به نقشه صفحات تکتونیکی نگاه کنیم در محل مشخص شده با خط قرمز در نقشه زیر بیش از 90% زمین لرزه های کره زمین رخ میدهد. این ناحیه را حلقه آتشین مینماند و بین شیلی – فیلیپین – ژاپن – کالیفرنیا – آلاسکا و مکزیک قرار دارد.

ایران را در داخل دایره آبی رنگ در نقشه بالاخواهیم یافت. که از طرف شمال غربی و غرب بین دو صفحه اروپا-آسیا و صفحه شبه جزیره عربستان واقع شده است. (تصویر زوم شده در زیر)

با کمی دقت خواهیم دید که مرکز زلزله 21 آبان کرمانشاه درست بر روی همین گسل بوده است. گسلی که باعث شکل گرفتن سلسله کوه زاگرس نیز شده است.

همانطور که در ابتدا مقاله گفته شد اکثر خسارت زلزله در شهرها و روستاهای کوچک است که اهمیت کمتری به امنیت سازه ای داده میشود. طبق مقاله منتشر شده در سایت زمین شناسی آمریکا, نمودار زیر مصالح سازه ای در ناحیه شهری و روستایی ایران را نشان میدهد.

 

همانطور که مشاهده میکنید تفاوت زیادی بین سازه های شهری و روستایی در ایران وجود دارد. در این بین دو نوع سازه اولی (اسکلت آهنی و بتن مسلح به رنگهای بنفش کم رنگ و سبز در نمودار بالا) بیشترین امنیت را مهیا میکنند (هر چند متغیرهای طراحی و نوع اجرا نیز بسیار موثر هستند اما به طور کلی میتوان گفت سازه های ساخته شده آهنی و بتن مسلح مقاومتر از سازه های سنگی / کاهگلی آجری و … در مقابل زلزله هستند.)

البته در بین سازه های شهری نیز مشاهده میتوان کرد که بخش اندکی از این دو نوع هستند. یکی دیگر از انواع سازه های بسیار مقاوم در برابر زلزله سازه های چوبی هستند که به دلیل مشخصه های چوب از جمله انعطاف پذیری بیشتر آن نسبت به دیگر مصالح در زمان زلزله و تکان خوردن مقاومت بیشتری از خود نشان میدهد. به همین دلیل دیده میشود در کشورهای زلزله خیزی همچون ژاپن سازه های چوبی نیز رواج زیادی دارد. این موضوع میتواند چوب را راهکاری ارزان برای ساخت خانه های روستایی بنماید.

 

یکی دیگر از موضوعاتی که باعث آسیب بیشتر در مقابل زلزله میشود فراموشی وقوع آن است. در واقع مشاهده میشود کشورها یا حتی شهرهایی که در چند نسل اخیر خود شاهد زلزله بزرگ نبوده اند آمادگی در برابر این موضوع را به فراموشی میسپارند و کمتر به امنیت لرزه ای توجه میکنند. در مقابل آن کشورهایی که به طور مداوم با زلزله مواجه میشوند اهمیت این موضوع را بهتر میدانند. که البته کاملا منطقی است. به طور مثال دیده میشود در آمریکا ایالت کالیفرنیا به دلیل زلزله های مکرر آمادگی بسیار بیشتری در برابر آن دارد تا ایالتهای اورگان و واشنگتن که زلزله های کمتری را تجربه کرده اند اما در همان حلقه آتشین ذکر شده در بالای همین مقاله قرار دارند. نمونه دیگر آن زلزله بم در ایران است که با توجه به پیشینه بم به امنیت در برابر زمین لرزه توجه چندانی نشده بود.

 

حال با در کنار هم گذاشتن محل جغرافیایی ایران – امنیت ضعیف سازه ای در برابر زمین لرزه – مصالح نامناسب و همچنین غافلگیری به دلیل گذشت مدت زمان طولانی از زلزله در برخی نقاط کشور همچون تهران خواهیم دید که همه چیز به وقوع یک فاجعه میتواند اشاره کند.

تصویر زیر محل زلزله های ایران در 110 سال اخیر را نشان میدهد:

 

تراکم وقوع زلزله در محلهایی از کشورمون به وضوح دیده میشود اما باید به نکته اشاره شده در مقابل غافلگیری زلزله نیز دقت کنیم چراکه آنجایی که کمتر تجربه زمین لرزه وجود دارد امادگی برای آن کمتر بوده و طبیعتا خسارات جانی هم میتواند بیشتر باشد. نمیتوان گفت زلزله بعدی کجاست و یا کی رخ میدهد. اما میتوان پرسید اگر رخ بدهد آیا آمادگی آنرا داریم؟